Sretenjski ustav – prvi ustav moderne Srbije

Sretenjski ustav je prvi ustav Kneževine Srbije, donet na Sretenje februara 1835. godine u Kragujevcu. Njegov autor je Dimitrije Davidović. Sadržao je svega 14 glava, odnosno 142 člana, a suspendovan je pod pritiskom velikih sila tog doba: Turske, Rusije i Austrougarske, plašeći se širenja liberarnih ideja, što je Milošu Obrenoviću omogućilo da ustav i ukine.

Miloš Obrenović je, zahvaljujući svojoj političkoj umešnosti i brutalnosti, uz podršku ruskog cara Nikolaja I, uspeo da 1830. godine, obezbedi Srbiji status kneževine, čiju je autonomiju priznao vrhovni suveren – Osmansko carstvo, a garantuje je Rusija. Miloš je tada dobio položaj naslednog kneza i postao apsolutistički samodržac. Prethodno ustaničke vođe, bogati trgovci i visoki činovnici, Miloševu samovolju više nisu želeli da trpe.

Ustav je najavljen još godinu dana ranije, na Svetotrifunskoj skupštini 1834. Povod za donošenje Sretenjskog ustava je bila Miletina buna januara 1835. godine, pod vođstvom Milete Radojkovića, nekadašnjeg kneza Jagodinske nahije i serdara rasinskog, koji je pokušao da kneza Miloša svrgne sa vlasti, zahtevajući obezbeđenje ličnosti i imovine, poštovanje tuđe časti, suđenje po zakonima i donošenje Ustava. Do pomirenja je došlo zahvaljujući Tomi Vučiću Perišiću.

Tekst ustava je bio brzo pripremljen, za svega dvadesetak dana, najviše zahvaljujući njegovom glavnom autoru, učenom Dimitriju Davidoviću iz Zemuna, istaknutom novinaru, političaru, diplomati, uredniku „Novina srbskih“ i veliki poštovaoc francuskih institucija.

Sretenjska skupština je bila najznačajnija skupština u vreme vladavine kneza Miloša Obrenovića Srbijom, na Sretenje februara 1835. godine. Knez je u Kragujevcu okupio oko 2.400 poslanika iz cele Srbije, a pored poslanika je bilo i oko 10.000 znatiželjnika iz Kragujevca i okoline. Ceremonija je bila brižljivo pripremana. Na njoj su bili vidno izloženi grb i zastava, znakovi srpske nezavisnosti.

Sretenjska skupština je otvorena prizivanjem Svetog duha, u crkvi koju je sam vladar podigao. Posle toga je usledila kneževa beseda o sadržini novog ustava:

Iz njega ćete videti da su opštenarodna prava koja će svaki Srbin uživati, prostrano, i onako opisana i razgranata, kako ji samo čovečanstvo predpisuje. U njima ćete naći da je ličnost svakog Srbina slobodna, i da je svaki Srbin gospodar od svog imanja

Poslanici su za ustav glasali drugog dana zasednja, na livadi kraj crkve. Zakletvu na ustav položili su knez i svi poslanici, a uveče je upriličen vatromet. Trećeg dana su poslanici predali poklone knezu: sablju sa natpisom „Blagorodna Serbija Knjazu Svome Milošu Prvom“, s njegovim inicijalima i grbom Srbije, kao i ukrašeni putir.

Narodna skuštine je usvojila ustav na Sretenje, februara 1835. godine, koja je održana u porti pravoslavne crkve u Kragujevcu. U Sretenjski ustav bili su uključeni najviši pravni akti mnogih evropskih zemalja. Ustav je regulisao položaj kneza, državnog Sovjeta i Skupštine, a jedno njegovo poglavlje je bilo posvećeno građanskim pravima.

Po ustavu je proglašen u to vreme nov princip podele vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudsku, gde je knez bio vrhovni nosilac izvršne vlasti, ali zakonodavnu vlast (pravo usvajanja zakona) i inicijativu (pravo predlaganja zakona) umesto sa Narodnom skupštinom, delio je sa Državnim sovjetom, po čijoj saglasnosti je izdavao zakone i uredbe.

Državni sovjet je imao neodređeni broj članova. Sovjet je imao predsednika, sekretara i šest popečitelja (ministara), zaduženih za: spoljnje poslove, unutrašnje poslove, pravosuđe, finansije, vojsku i prosvetu. Popečitelju su faktički, mada ne i zvanično, činili vladu, koja je sa knezom delila izvršnu vlast. Knez je mogao da smenjuje popečitelje sa njihove izvršne funkcije, ali ne i sa funkcije članova Sovjeta. Jedina odgovornost sovjetnika je bila krivična, dok su politički bili neodgovorni i knezu i Skupštini, tj. narodu, kao i svi činovnici.

Predviđeno je da se Narodna skupština saziva po volji kneza, koji je njenim glasanjem mogao da pojača podršku svojim odlukama, npr. o razrezivanju poreza, ali odluke Skupštine nisu obavezivale ni njega, ni Sovjet ni popečitelje, mada joj je popečitelj finansija podnosio izveštaj. Skupština je imala savetodavnu i ulogu predstavljanja narodnih želja vlastima, ali je bila nadležna i za promenu samog Ustava, dvotrećinskom većinom glasova, uz prisustvo tri četvrtine od ukupno 100 deputata.

Ustavom su definisani organizacija i nezavisnost sudova, nasledno pravo u dinastiji Obrenović, neprikosnovenost ličnosti građana, pravo na zakonito suđenje, slobodu kretanja i nastanjivanja, nepovredivost stana, pravo na izbor zanimanja, zabranu kuluka i zagrađivanja seoskih šuma, slobodu raspolaganja zemljom, srpski kao zvanični jezik, doživotni i nenasledni položaj činovnika, njihovo pravo na penziju i zabranu bavljenja trgovinom i zanatstvom, a potvrdio je i Konkordat o autonomiji Crkve u Kneževini sa Carigradskom Patrijaršijom iz 1831. godine.

Sretenjski ustav važi za jedan od najliberalnijih u tadašnjoj Evropi. U prilog tome najviše svedoče poglavlja koja se pozivaju na Deklaraciju o pravima čoveka i građanina, najvažniju tekovinu Francuske buržoaske revolucije. Protiv Ustava su bili Austrija, Turska, Rusija i knez Miloš Obrenović.

Prema Zakonu o državnim i drugim praznicima, donesenim 11. jula 2001. godine (član 1) , u Srbiji se od 15. i 16. februara 2002. godine proslavlja Dan državnosti, kao uspomena na Prvi srpski ustanak (1804), kada je pod vođstvom Karađorđa počela borba za oslobođenje od Otomanske imperije, kao i godišnjica proglašenja Sretenjskog ustava.

vidovdan.org